Tertulia da Lonxa Literaria realizada o 15 de xaneiro de 2016
María Xosé Queizán é a invitada da tertulia do 15 de xaneiro de 2016, xusto despois do Nadal no que retomamos o pulso do novo ano. A obra obxecto desta tertulia é A boneca de Blanco Amor (Galaxia, 2014) que se presenta ao público cunha preciosa portada dun detalle do cadro de Gustav Klimt Retrato de Margaret Stonboroug-Wittgenstein, unha suxestiva tarxeta de presentación que, xa invita a unha aproximación.
A traxectoria desta autora, catedrática de lingua e literatura galegas, é longa e moi produtiva. Cuns comezos de adolescente no xornal vigués El Pueblo Gallego no que colaboraba, o seu amor polo teatro levouna a crear o Teatro de Arte e Ensaio da Asociación da Prensa de Vigo (1959), a fundar e dirixir o Teatro Popular Galego (1967 e 1968), así como a codirixir o grupo teatral Feministas Independentes Galegas alén da publicación de numerosas obras da súa autoría. O seu labor como escritora é enormemente prolífico e diverso abranguendo todo tipo de xéneros e estilos (conto, novela, ensaio, poesía, teatro, cine –un guión-) así como a tradución. Nesta altura conta no seu haber cunha nómina moi abondosa de títulos e recoñecementos entre os que se conta a homenaxe da Asociación de Escritores en Lingua Galega (en 1998) no que se lle outorga a letra E e se lle pon o seu nome a unha praza de Vigo onde se coloca unha pedra de granito rosa cun poema seu (logo desaparecida).
Mais, á parte da súa produción literaria, Mª Xosé Queizán conta con grandes contribucións á sociedade do seu tempo. Algunhas destas achegas supuxeron innovacións que sentaron precedentes inauditos no panorama do momento. Entre estas figura a dirección da revista A Festa da Palabra Silenciada, definida (na súa páxina web) como “unha revista de cultura, producida por Feministas Independentes Galegas” que buscou desde a súa publicación nun afastado 1983 “sacar da escuridade a escrita feminina e as teorías feministas vixentes nese momento” ata “ir abranguendo unha panorámica do pensamento feminista sobre moi diversos aspectos da realidade e explorar a literatura do noso país incidindo na autoría feminina”. É de destacar a avultada nómina de colaboradoras (máis de 200) da revista que incidiu directamente no impulso da literatura feita por mulleres e na conformación dun espazo de difusión único naquel entón.
“A Festa supón un gran orgullo para min”, comenta a autora. “Durante máis de trinta anos editámola con continuidade e tesón pero pagou a pena o esforzo. Non hai nada comparable en toda España”. Os seus inicios producíronse nun momento no que as mulleres estaban totalmente silenciadas e non colaboraban nas revistas. “Parecía que non existían”. Dentro dos obxectivos que se propuxeron o primeiro foi sacar á luz as mulleres escritoras. “Comezamos con Rosalía de Castro. Era unha autora que estaba moi mitificada e moi mistificada e a abordaxe na Festa supuxo un antes e un despois no estudo desta autora.”. Continuaron con Francisca Herrera Garrido, a primeira que escribe unha novela en galego, con Xohana Torres, con Emilia Pardo Bazán… Pero se ben foi importante reivindicar a figura destas autoras, non o foi menos o crear un espazo de convivencia para publicaren as poetas máis consagradas (como Pura Vázquez) e as máis noveis (como Mª do Cebreiro ou Iolanda Castaño). Esta obrigada convivencia permitiu unha aprendizaxe e influencias mutuas moi frutíferas para os dous colectivos.
Aínda nestas contribucións figura tamén a organización do I Encontro de Mulleres Poetas Penisulares e das Illas (en 1996), realizado en Vigo co patrocinio do Concello. A partir dunha idea orixinal súa, o encontro buscou xuntar na cidade a poetas en seis linguas (galego, castelán, vasco, catalán, balear, portugués e canario), nunha iniciativa que, tras un resultado plenamente satisfactorio, se exportou a outras cidades (Barcelona, Madrid, Granada…) con algunhas modificacións sobre a orixe.
A dirección da colección As Literatas de Xerais, colección de literatura escrita por mulleres que permitiu traducir para o galego autoras pouco coñecidas (como Herta Müller), a inauguración da primeira galería de arte que houbo en Vigo, Rozaira, na que se expuxo un descoñecido (naquel entón) Luís Seoane e, a posteriori, os pintores máis importantes do momento; ou a tradución (que promoveu) para o galego d´O segundo sexo de Simone de Beavoir a cargo de Marga Rodríguez Marcuño, tamén forman parte desas contribucións.
Pero se a algún ámbito está moi ligada Mª Xosé Queizán é ao feminismo, que ocupa parte da nosa charla. “No ano 1975 comezamos a organizarnos en Vigo e logo en Santiago. Era un tempo no que estaba todo por facer: a despenalización do adulterio feminino, o divorcio, o aborto… Daquela conversábase, líase, cambiábanse libros, comprábanse… O intercambio mutuo formaba parte do momento. As feministas eran persoas formadas e politicamente moi ideoloxizadas. Pero isto racha cando chega o socialismo ao poder e toma a iniciativa lexislativa”. Aproban a lei de igualdade, a de violencia de xénero e deu a sensación de que xa estaba todo feito, así que, “unha vez conseguidas esas leis, resulta que nin se coñecen nin se reivindican”.
Amais, con estes últimos gobernos conservadores a cousa foi a peor. “Produciuse unha involución na que se alude constantemente á familia reivindicando principios contrarios aos que leva defendendo o feminismo historicamente.” A evolución do movemento non a satisfai: “O feminismo foi un fracaso. Eu síntome fracasada. A instrumentalización sexual das mulleres é cada vez maior e experiméntano vez máis novas. Todo isto provoca moito sufrimento pero tamén moitos rendementos económicos”. Engade que se está a producir unha volta ao naturalismo, denunciada no seu libro Anti natura (Xerais, 2008). “O que había que abandonar é o que se está reivindicando” , pois cre que as grandes intentos que houbo para afastarse del non tiveron demasiado éxito. “O teito de cristal ten que romper nalgún momento. Cada vez hai máis mulleres médicas, fiscais, avogadas… e nos diferentes ámbitos da cultura de onde están desaparecidos os homes. E isto ten que ter consecuencias a curto ou medio prazo.”
A charla deriva cara ao libro. “A boneca, comeza a autora, é unha novela moderna, porque mesturei varios xéneros e isto é novo. A estrutura formal non está improvisada senón que existiu unha formulación previa na que intercalei datos obxectivos con narración. Eu non só quería facer literatura de ficción senón introducir ensaio, crítica, narración histórica…”. Esta miscelánea na que se desdebuxan os lindes entre xéneros gábase na sala aludindo precisamente a ese contorno impreciso entre uns e outros que ten como consecuencia a incerteza sobre que é o histórico e que o ficcional.
“Eu quería que a novela saíse no XXXV cabodano da morte de Blanco Amor. A idea da redacción partiu dunha viaxe miña a Chile, a Punta Arenas, que me impresionou. Nesa cidade mirei nunha casa unha boneca a tamaño natural, posiblemente de Sara Braun, que sobresae ao lado dun piano e que ben podía ter sido a que describe Blanco Amor n´A Esmorga, así que nese momento decidín escribir este relato”.
Na base desta afirmación está a visita que este autor realizou a ese país e sobre a que escribiu en Chile a la vista. “Chegou a afirmar que Chile non é un país senón un vicio, expresión coa que eu concordo. En todo caso, eu tiven a certeza de que el tamén mirara a boneca de Punta Arenas e que podía ter sido a que inspirou a da galería do pazo dos Andrada d´A Esmorga, así que resolvín completar a súa historia nunha sorte de homenaxe”.
Dentro do seu interese estaba tamén describir os lugares polos que navegou Magallanes, tratar o tema dos colonizadores do s. XIX, o medre desa zona baseado no “ouro branco” (grandes extensións dedicadas á cría de ovellas), a aparición dunha elite rica e poderosa que foi quen de crear un ambiente refinado e culto que levase a cabo un milagre imposible dada a dura climatoloxía do lugar… E todo isto incorporando lugares ou personaxes de ficción como Aurelio de Andrada, nun diálogo indisimulado coa novela de Blanco Amor.
“Esa miña visita foi fonte de inspiración tamén para outra novela (Meu pai vaite matar) sobre o penal militar situado en Ushuaia, a cidade máis austral, xa arxentina. O protagonista, Moncho, un galego que é enviado a ese cárcere, é un “desgraciado criminal” ao contrario dos que mencionan os amigos de Eduardo Blanco Amor, que non eran máis ca presos políticos enviados alí por un xuíz malvado.“O lugar é inhumano, un dos máis espantosos que teña visto. Nesta altura está fechado e convertido nun museo para mostrarlles ese horror ás xeracións vindeiras”.
“Canto á morte de Blanco Amor, foi xusto como relato no libro. A min avisoume o meu curmán e acudín ao hospital con outras tres persoas pero alí non había ningunha representación oficial, ningunha persoa do Concello nin do mundo da cultura. Parece que a súa morte pasou desapercibida. El residía en Ourense e estaba en Vigo de paso e a morte sorprendeuno aquí, nun taxi. E alí estaba nunha caixa sobre o chan, nun cuarto cheo de humidade do hospital Nicolás Peña antes de o trasladar a Ourense, que foi onde se enterrou. Xa de morto, nomeárono fillo predilecto de Ourense e organizáronlle todo tipo de recoñecementos, todos os que lle faltaron en vida, porque non lle fixeron sitio en ningún grupo e non contou co apoio de ninguén. A súa homosexualidade marcou a súa vida. El cría que ía ter unha acollida en Galicia que non se produciu. Todos lle deron de lado”.
Xa para irmos acabando recalamos na polémica producida con motivo da proposta do seu ingreso na Real Academia Galega. O Consello Municipal da Muller de Vigo propuxo o seu ingreso na Academia no 2011 “pero eu sabía que esta idea non ía callar porque non había realmente interese en que eu formase parte da RAG. Debía contar só con tres persoas que me propuxesen e non as houbo. A min chamoume Alonso Montero e preguntoume se realmente quería ser candidata e eu dixen que non, que entre os meus intereses non está o formar parte dese grupo. Non creo que puidese facer nada alí, nin a prol da lingua nin do feminismo, así que é un sitio no que non quero estar”.
Para rematar, Mª Xosé Queizán conclúe: “Son unha persoa silenciada. Nesta altura non teño onde escribir. Tiña unha columna en La Voz de Galicia pero xa non. Botáronme. E o máis duro do silenciamento é a ignorancia da obra realizada. Eu sei que son unha persoa incómoda porque digo cousas que ninguén se atreve a dicir. Hai quen di que son valente pero é que alguén o ten que facer. E nesta altura da miña vida resúltame tan pracenteiro expresar o que realmente penso que non o cambio por nada. Falábase de censura en tempos da ditadura pero eu hai tempo que non teño onde escribir, aínda que esteamos nunha democracia.” E tras esta charla tan enriquecedora, deixamos aquí constancia das súas palabras.
Soledad Ríos Santomé
