jueves, 19 de marzo de 2015

O Ogrocho, por Soledad Ríos Santomé




Tertulia coa Lonxa Literaria
(26.09.14)


         Quedaramos para a noite do 26 de setembro nun principio de outono estrañamente cálido. A hora: a partir das 9; o lugar: o centro sociocultural Daniel Castelao de Moaña.
Organizaramos o acto a Lonxa Literaria xunto coa Revista Galega de Teatro (RGT) co obxecto de debater nesta ocasión sobre un texto dramático publicado no nº 61 desa mesma revista. A tertulia acompañaríamola dunha lectura dramatizada dalgunhas das súas escenas.
A obra elixida, O Ogrocho, da actriz e tamén escritora canadense Suzanne Lebeau, foi levada a escena neste ano por Teatro de Ningures. No verán, na Mostra de Teatro Cómico Festivo de Cangas e, a finais de outubro, nos Circuítos de Teatro de Moaña.
Contabamos coa asistencia dos artistas (director –Salvador del Río- e actriz protagonista –María Salgueiro-) que a representaron, así como do tradutor (Henrique Harguindey) que a verteu do francés orixinal para o galego. Acompañábannos tamén unha vintena longa de persoas que acudiron á convocatoria formalizada (como é habitual en nós) de asistencia libre.
Comezamos o acto sen demasiados preámbulos: primeiramente cunha inmersión no texto dramático. Antón Lamapereira, da RGT, e Andrea Pérez Santos, estudante de bacharelato artístico coa intención de cursar a ESAD, foron os encargados de darlle vida ao texto e poñerlle voz ao Ogrocho e a Ana, a súa nai. A escolla das escenas, realizada por Xoán C. Riobó, inciden nos momentos máis intensos da obra: a descuberta do pequeno do sabor do sangue (escena 5), do momento no que está recluído co lobo (escena 9) e o enfrontamento á terceira e última proba na que superará a súa ogridade (escena 12).

É despois cando o propio Xoán presenta á autora canadense de quen tivo noticias por primeira vez nos encontros TeVeo de Zamora. A visualización da súa obra Salvador, a montaña, o neno e o mango impresionaríano de tal xeito que prendeu nel o desexo de que todos os nenos do mundo deberían vela. Cando a coñeceu persoalmente en Alcalá de Henares, a onde acudira Lebeau coa súa compañía Le Carrousel, ratificou a impresión de persoa moi comprometida coa súa obra e un tanto danada por ese compromiso.
Xoán fálanos dunha Suzanne moi prolífica, con máis de vinte obras escritas e traducidas (algunhas) a varios idiomas, así como da súa entrega paseniña á escrita dramática en detrimento da representación escénica á que se dedicou nun primeiro momento. Destácaa, igualmente, como unha das dramaturgas máis representativas do teatro contemporáneo, o que non é atranco para incorporar unha linguaxe poética allea, polo xeral, a este xénero.
Sabemos tamén da súa especialización nun tipo de teatro pouco habitual, cunha dedicación comprometida e intensa coa infancia e mocidade, na que non escamotea temáticas arriscadas ou abordaxes pouco habituais, arduas e de extraordinaria crueza, cuestionadas en ocasións e quizais difíciles de visualizar fóra do contexto social e cultural no que se crearon.
Escrito nun francés estándar (e non coas particularidades do Quebec de onde procede Lebeau) a tradución non presentou problemas de importancia, segundo nos comenta Harguindey. A precaución guiou en todo momento a súa tarefa centrándose en resolver as pequenas dificultades da adaptación a un contorno físico e cultural diferente (diferenzas horarias, hábitos ou cores do medio). Lingüisticamente destaca as dificultades para traducir o título (L´Ogrelet en francés), un diminutivo particular que el adaptou a Ogrocho (El ogrito en castelán), a máis acaída das posibles que barallou. Outra cuestión de importancia centrouse nas cores das árbores, tan distintas ás nosas. A elixida pola autora é o arce, árbore emblemática e moi habitual en Canadá (a súa folla figura na súa bandeira) que vira encarnada no outono. Pero a escolla de Suzanne non é casual porque a cor encarnada ten un papel central na obra ao ser a cor prohibida para o pequeno polo potencial efecto activador dos seus instintos. Entre as posibilidades valoradas, Harguindey optou na tradución pola cerdeira, árbore abundante na nosa terra e que tamén vira encarnada.
Pero Lebeau elabora O Ogrocho como un conto popular (o ogro, o bosque, o medo, o lobo, as probas…), característica identificable tanto na súa estrutura como na súa técnica e ao que a autora dotou dun ritmo interior con funcións mnemotécnicas, á vez que lle imprimen dinamismo á acción. De por parte, no francés orixinal Harguindey detectou unha rima secundaria que buscou reproducir en galego no eco do ritmo.
As escollas do director (Salvador del Río) presentaron as dificultades propias da posta en escena dun texto dramático (ensamblaxes, entradas/saídas dos personaxes, caracterización dos protagonistas…). Aínda que con pouca experiencia na montaxe de teatro para a infancia (tiñan como precedente unicamente O Principiño) buscou montar un espectáculo que entretivese por igual a nenos e adultos, malia a escaseza de obras destas características.
“Estamos ante unha obra moi dura, difícil”, afirma Salvador. Non obstante, isto non foi impedimento para que se animasen a representala para os máis pequenos en varios centros de ensino do Morrazo cun resultado máis que satisfactorio. Gustoulle descubrir que os nenos aceptan ben a obra e incluso os máis cativos entenden o esencial. Unicamente coas últimas frases da obra (nas que o Ogrocho confesa que mordeu a deda de Pamela e que a conserva no peto cunha pinguiña de sangue) houbo controversia. Algúns colexios consideraron moi dura esta parte e preferiron retirala. Non obstante, Salvador considéraa imprescindible polo que ten de mensaxe final: “A autora vénnos a dicir que hai que aprender a convivir coa diferenza e a aceptar (e difundir) as nosas limitacións”. Non dubidou en mantela.
Particularmente O Ogrocho presenta problemas específicos ao recaer todo o peso da representación unicamente en dous personaxes (Ogrocho e Ana): “É difícil abordar unha obra con só dous personaxes”, continúa, “e máis estraño aínda que se mencionen outros –moi importantes- que non chegan a aparecer nunca en escena” (a profesora e o pai).
 “A representación –tíñao claro desde o primeiro momento- buscaría a escenificación dun conto tradicional” consonte a proposta de Leabeau, de aí que se reproduza un bosque, unha cabana, que a protagonista cante… Tentábase por diferentes medios incorporar aqueles elementos que contribuísen á creación dunha atmosfera marabillosa… de conto. “Axudámonos tamén da música. A cargo de Anxo Graña, que aborda o seu traballo de xeito moi libre, moi creativo e que me encanta, o certo é que nunca segue as miñas instrucións pero o resultado sempre me sorprende. El estaba entre nós mentres a montabamos e captou perfectamente a idea do que tentabamos transmitir”. E non hai dúbidas que o produto final gusta porque os asistentes a gaban especialmente (“É unha música moi bonita”) amais da montaxe da obra.
E as directrices interpretativas para os dous actores foron moi ambiciosas: “É unha obra chea de suxestións. Toca moitos dramas reais que os actores debían abordar”, comenta Salvador. María Salgueiro, a actriz que encarna á nai de Ogrocho, debía representar un abano de mulleres diversas que puidesen identificarse con ela: as mulleres soas que crian en solitario os seus fillos, as sobreprotectoras, as namoradas de homes ausentes, as que os estrañan, as que proxectan esa ausencia no fillo, as que se enfrontan con incertidume e algo de angustia á saída primeira do fillo do seguro reduto familiar... E María precisou ler o texto unha e outra vez para facerse con el. “Ao principio, cústame entender a obra. Pero todo está no texto. A mellor maneira de facerte co personaxe é ler o texto íntegro varias veces. É o que me vai dando as pautas para construílo. E mentres non me fago con el, pásoo mal”.
O reto para o actor Lois Soaxe non era menor. En primeiro lugar debía facer visible a transformación progresiva de Ogrocho a medida que transcorrese a obra. A súa caracterización (verbal e corporal) tiña que partir desde a presentación primeira cunha apariencia inxenua e infantil ata a madurez dos últimos momentos. E interpretativamente (recorreu á voz, á postura…) esta transformación debía ser perfectamente perceptible para os espectadores. Pero non só iso. Salvador conectaba a condición de ogridade do neno con algún animal salvaxe que el identificou cun lobo. Así que Lois debía tentar caracterizarse como este animal a través da súa expresión corporal, na escenificación da agudeza dos sentidos no bosque… A colaboración dunha amiga coreógrafa, pese a que foi breve e puntual, supuxo unha gran axuda para rematar de pulir esta expresión.
E o director non elude comentar o labor de depuración, sempre insistente, sempre reiterado, que supón a montaxe, resultado da experimentación constante. “Hai que ir probando diferentes cousas unha e outra vez e ir rescatando de cada unha delas e de cada vez aquilo que funciona. A suma de todas elas é a representación  final”. De aí que “Os ensaios te deixen espido emocionalmente porque debes tirar toda roupaxe de enriba e mostrarte sen máscaras diante dos demais”. E é este un proceso transformador para todos no que o propio director tamén se retroalimenta das execucións (ou dificultades de execución) por parte dos actores para, ás veces, reconsiderar substancialmente a proposta inicial.
Canto ás consideracións literarias da obra, non quería deixar de mencionar a actitude benevolente de Lebeau na construción dos seus personaxes. Todos eles se moven guiados por grandes sentimentos. A dignidade, o afecto, a confianza, o amor, o respecto, a valentía… é o facho que guía a súa actuación (a nai defende o seu fillo por riba de todo e contra todos, o pai vixía e protexe a familia desde a distancia e resolve imitar finalmente a xesta do fillo, a profesora preocúpase polo neno e confía nel, a pequena acompáñao no seu encerro sen receos…). Suzanne constrúe uns personaxes movidos pola grandeza e sálvaos a todos sen excepcións.
E como todo conto que se precie, Suzanne regálalles un final feliz. Saltándose (unha vez máis) toda credibilidade (¿e non haberá castigo para alguén que secuestra durante tres meses a unha nena sen dar noticias de vida?) convócaos a todos a unha comida fraternal final para celebrar o éxito do neno. A superación das probas é só motivo de celebración e anula calquera outra consideración.
Por outra parte, Lebeau representa na súa obra unha viaxe iniciática do neno que vira en adulto ao longo da obra. O Ogrocho, co seu comportamento, dálles unha lección de madurez e valentía a todos: á nai, que non confiaba en que puidese superar as probas; ao pai, que non se atreveu a enfrontarse á última; á profesora e á nena, que confiaran nel e demóstralles que estivo á altura… A obra é, así mesmo, un canto á convivencia coa diferenza, á súa aceptación e desdramatización, á ausencia de temor para difundila, á necesidade de enfrontarnos sen medos a ela... E a ser un pouco máis valentes e mellores.

Soledad Ríos Santomé

Publicado na Revista Galega de Teatro (RGT) nº 81 (Inverno de 2014)

Como hei vivir mañá sen a luz túa?, por Soledad Ríos Santomé






(BEGOÑA CAAMAÑO IN MEMORIAM)

Circe ou o pracer do azul


            Esta ía ser unha tertulia atípica para nós. Necesariamente. Esta vez, en contra do habitual, non ía estar a autora para conversar con nós. Pero, a falta de Begoña, presentáronse as súas amigas para cubrir a súa ausencia. Ana Romaní e Fernanda González para poñer a voz. Uxía Senlle, a música. Todas tres embarcadas no proxecto de difundir a obra da súa amiga agora que ela non pode, agora que non está.

            Non se presentan soas á cita. Para facerlle o acompañamento a Uxía achegáronse tamén Magín Blanco e Clara Pino (con guitarra e arpa respectivamente). Tatán (de Tanxarina), presente tamén na sala, uniranse nalgún momento para cantar algunha peza.

            A biblioteca, onde nos reunimos, está ateigada. A tertulia de hoxe espertou gran expectación. Acompáñannos máis de cincuenta persoas que queren saber de Begoña Caamaño, da súa obra, da súa personalidade.

Pero, como facernos a idea de quen era esta autora que nos convoca, nós que só sabemos do/s seu/s libro/s? Ana Romaní, compañeira súa na Radio Galega longo tempo, deita luz sobre nós e fálanos dunha personalidade poliédrica na que sobrancea a intelixencia, a lucidez, a xenerosidade, o rigor e a esixencia. Non só. Begoña era tamén audaz no pensamento, comprometida no social e no político, leal nos afectos, crítica e coherente no seu traballo, calidades incómodas nun medio tan difícil como o radiofónico; cun grande aprecio pola autonomía e a independencia. Independencia, esta é a palabra que sobrancean as tres. Con todo, é un cadro incompleto. Aínda destacan o seu amor á música (facíase acompañar por Uxía nas presentacións dos seus libros), á lectura, que debullaba con detemento, lucidez e intelixencia, e aos clásicos, eses nos que centrou a súa escrita. Pero, ante todo, o seu amor con maiúsculas é á vida, á vida, esa que se lle esgotou.

Incide Ana Romaní tamén na lingua elixida da súa escrita, ligada indisolublemente a ela. “Non podería escribir noutro idioma que non fose o meu”, ten afirmado Begoña Caamaño. “Para min é moi importante contribuír a consolidar, aínda que sexa modestamente, a nosa literatura e o noso idioma”.

            A profesora Fernanda González fálanos da súa obra que, aínda que escasa (só dous libros publicados Circe ou o pracer do azul e Morgana en Esmelle), abondaron para facerse un oco no panorama literario galego actual. E non dubida no seu xuízo: “A mellor escritora galega dos últimos tempos”. E non está soa no seu recoñecemento. A propia autora falara da boa acollida que tivera Circe, o seu primeiro libro, tanto de público como de crítica. Tal foi que decidiu darlle continuidade a aquela primeira escrita realizada para si, como un reto persoal e sen pretensión de publicar. E a súa segunda entrega (Morgana) tampouco defraudou.

            Se ben Circe non chegou a ter máis mención que ser finalista no 2009 no premio da Irmandade do Libro outorgado pola Federación de Libreiros de Galicia a sorte de Morgana, elaborada de xeito máis consciente e demorado (segundo confesou), foi máis afortunada: Premio da Crítica española, Premio Antón Losada Diéguez e Premio Ánxel Casal da AGE (2012) De feito, non en van Circe, na súa tradución ao castelán, foi un dos tres títulos escollidos para o lanzamento da editorial Mar Maior en Madrid. Ángel Basanta, presidente dos críticos españois, nesa presentación xustifica esta escolla sen vacilacións: “a obra literaria de Begoña é a propia dunha voz excepcional”.

            Pero, de que tratan eses libros que tan boa acollida tiveron? Os títulos poden darnos xa algunha pista. Tanto Circe ou o pracer do azul como Morgana en Esmelle revisan dous mitos clásicos sobradamente coñecidos, Penélope e Morgana. Fernanda González fálanos do gran coñecemento da autora da obra de Homero, da materia de Bretaña e da recreación cunqueirana. Non só canto ao contido senón canto á forma e á linguaxe propia de cada un, que mimetiza ata evocar fortemente a cada un dos autores revisitados. É a súa homenaxe persoal a ambos escritores. E non deixa de facer chiscadelas a outros autores dos que incorpora frases ciscadas nos seus textos (“Como hei vivir mañá sen a luz túa”, de Bernardino Graña, por exemplo, en Circe).

            Na entrevista “A conversa” da TVG Begoña Caamaño afirmaba que na base da súa estrea literaria estaba a súa primeira lectura da Odisea. “Cando a lin por primeira vez estaba agardando atopar un personaxe co que identificarme, aquel que puidese ser eu no texto pero non o localicei. Penélope era un personaxe aburrido e Circe, moi fugaz. Así que, cando me puxen a relatar, resolvín escribir o libro que a min me gustaría ler”.

            Pero, con retomar uns mitos clásicos sobradamente coñecidos (Penélope no primeiro e Morgana no segundo libro) a súa é unha reescrita desde unha perspectiva propia. “Colle os mitos e dálles a volta para construír un modelo de muller diferente. Aquelas que desexan ser libres para si”, comenta Fernanda González.  As súas historias teñen como protagonistas as mulleres, as eternas secundarias, os personaxes silenciados aos que lles presta voz para nos ofreceren unha visión diferente da historia.

            Sabemos que esta escolla non é casual. Begoña Caamaño recoñecía que a súa era unha ollada feminista consciente e que esta característica é transversal na súa obra. “É desde o feminismo que eu interpreto o mundo. É unha cosmovisión propia, un humanismo radical” ten afirmado. Desde esta perspectiva non estraña a súa revisitación. “Os mitos, afirmaba, durante séculos, milenios, marcaron canons e fixaron estereotipos e modelos de conduta que chegaron ata nós. Daquela, o único xeito de revolvernos contra os arquetipos que nos inculcaron é volver a eles para transgredilos e subvertelos”. Para deitar sobre eles nova luz.

            A Penélope de Homero é un “referente fundamental no imaxinario masculino do que debe ser unha boa muller”, segundo as súas propias palabras. A autora intentou prestarlle as palabras que Homero lle negou e tecer, cal Penélope, unha relación imposible entre a esposa e a amante dun mesmo home, nun mesmo tempo, que na sociedade patriarcal deberían ser rivais e que na novela, subvertendo normas non escritas, inician unha relación de amizade que se expande máis alá do motivo de contacto orixinal (Ulises) e que as converte en cómplices e confidentes das súas vidas.

           Pero non só é benevolente coas protagonistas femininas. "Begoña salva a todos os seus personaxes”, comenta Fernanda González. O personaxe masculino, do que se agardaría un perfil de gran conquistador, afouto, sagaz e intelixente, está investido de calidades como a humildade, a tenrura e a delicadeza, pouco comúns en personaxes destas características. “Circe e Morgana son dúas novelas feministas e, precisamente por iso, foxen de todo maniqueísmo. Espero non ter incorrido en demasiados estereotipos no momento de debuxar os personaxes masculinos”, afirmaba a autora.

Pero Circe e Penélope non son tan diferentes, aínda que si o sexan as súas circunstancias vitais, comentouse na tertulia. Ambas desexan o mesmo: autonomía e independencia. Circe, dona e señora dunha illa con reserva do dereito de admisión, vive en liberdade con outras mulleres, protexidas pola maxia da deusa. Nese momento mantén un tenro e apaixonado romance con Ulises que a fai sentir culpable. Pola contra, Penélope é refén da súa obriga de preservar un reino que non desexa para poder, no seu momento, pasar o relevo. Pero é unha tarefa inzada de dificultades porque, mentres, debe aturar o asedio dunha cohorte de pretendentes brutos e cobizosos que só ansían o seu trono; a impaciencia e a incomprensión do seu propio fillo, que desexa ocupar o sitio do pai ausente; a falta de entendemento coa súa sogra, que condena a súa actitude e o retiro do seu sogro, que decidiu abandonar a corte. A autora constrúe unha Penélope descarnadamente soa, asediada desde moitos frontes e sen apoios nin descanso posible. O máis revolucionario que pode desexar é a soidade, dada a súa falta total de perspectivas.

E a historia está magnificamente relatada, coméntase, “de maneira exquisita”, chega a afirmarse e, malia o pouco común da temática escollida, a narración consegue manter o pulso. “De non estar moi ben escrita a historia non se sostería”, aínda se engade. E no coidado da súa redacción, ten comentado a autora, estaba o reto persoal de probar un xeito de expresión diferente ao seu habitual nun medio como o radiofónico, no que prima o sincretismo e a brevidade.

Hai libros, engadiuse, que marcan un punto de inflexión para futuras reescritas. A obra de Begoña Caamaño será desas. Desde agora existen outra Penélope e outra Circe posibles das que ninguén oíra aínda falar e que haberá que ter en conta.  “As súas son reescritas dun pasado, neste presente, para outro futuro”, afirmou Ana Romaní, ese para o que ela traballaba e no que lle tería gustado vivir porque “Ela contribuíu a facer do mundo un sitio mellor”.

As súas presentacións, dinnos, comezaban con “Mulheres de Atenas” de Chico Buarque. E aínda que nos saltamos o comezo habitual, rematamos a tertulia coa canción que agora é obrigada, o “Alalá das Mariñas” de Uxía. Aquela coa que a ela lle tería gustado despedirse.

Soledad Ríos Santomé
(Tertulia da Lonxa Literaria o 23 de xaneiro de 2015)

……………………………………………………………………………………………………….

Este artigo contén información tirada doutras páxinas que mencionamos deseguido:


PRENSA ESCRITA


Ø        Faro de Vigo. 02.05.2013. Faro da Cultura. Entrevista a Begoña Caamaño.


LIGAZÓNS EXTERNAS (Consultas en febreiro de 2015)

Ø        Begoña Caamaño: a transgresión do mito. Caderno da crítica (blogue de Ramón Nicolás)



Ø        Observatorio da Mariña pola Igualdade. Entrevista a Begoña Caamaño



Ø        Praza Pública. Cultura. Entrevista de Montse Dopico. Luns 30 de abril de 2012



Ø        Programa  A conversa, da TVG. Entrevista a Begoña Caamaño. José Manuel Vila      Chantres.



Ø      Feira do Libro, Vigo. 04.07.12. Presentación de Morgana en Esmelle por Begoña Caamaño




lunes, 16 de marzo de 2015

Microrrelato gañador do XII Certame de Microrrelatos Lonxa Literaria

"Entre alcatrán e brea", por Susana Villamor Prieto


Aquela tardiña pedaleamos polo camiño de terra ata chegar ao alboio dos pescadores. Alí a vista abarca moita costa, desde a Illa do Pao hasta o rompente de Punta Roela. Caía a noite e había néboa nos cantís. As formas dos penedos, entre luces e sombras, bailaban caprichosas ao son do roncar xordo da bucina do faro. Mais esa noite algo raro flotaba no ambiente, un silencio contido, roto polo soar das campás da igrexa de San Amaro, que non facían senón confirmar as nosas sospeitas de que nada bo estaba a pasar. Voltamos as costas ao acantilado e miramos á vila. Esta todo a escuras agás unha ringleira de luces febles que, escintilando paseniño pola rúa da Pedra, subiu a costa da Fonte Vella e enfilou polo camiño de terra cara onde estabamos nós. Agochamos as bicis e metémonos no alpendre, entre botes de pintura, alcatrán e brea. A través dun pequeno bufardo contemplamos atónitos o paso daquel cortexo, envolto nun murmurio de ladaíñas difusas e cunhas lámpadas, que co fuscallo semellaba ainda máis tétrico e misterioso. Disque unha cuadrilla de operarios da compañía eléctrica ataviados con lanternas subira arranxar o transformador do Alto da Lama que, por mor dun raio, deixara sen luz toda a contorna. Mais non foi tal. Dígovolo eu.