A voz do vento xemía / Soledad Ríos Santomé

         

PEMÓN BOUZAS

A voz do vento

(Tertulia da Lonxa Literaria realizada o 10 de abril de 2015)

Pemón Bouzas chega á nosa cita con tempo. O día acompaña e aínda podemos demorarnos cun paseo antes de acudir ao encontro previsto. Agárdannos máis dunha vintena de persoas para coñecelo, para saber máis del e da súa obra. O libro do que imos falar, A voz do vento, está a ter unha acollida excepcional e a posición de Moaña, en pleno corazón do Morrazo, propicia a nosa persoal incursión na súa novela.

A priori, podía parecer que a súa extensión (397 páxinas) ía disuadir da súa lectura, pero sabemos que non é así. O libro gusta e o ritmo de vendas, tanto en galego como en castelán, está a ser magnífico. Durante varias semanas (sete consecutivas en El Corte Inglés) foi o libro máis vendido en galego e nesta altura conta con varias edicións.

Non obstante, a novela non se presenta soa ante o público. Vén da man do galardón que lle outorgaron no Premio LX Ateneo Cidade de Valladolid 2013, o segundo certame máis antigo de España e dirixido, no seu momento, polo propio Miguel Delibes. Publicada simultaneamente en galego e castelán (en Xerais e Algalia respectivamente) é a primeira a que máis venda rexistrou en Galicia e a boa recepción da segunda levou ao noso autor alén das nosas fronteiras (País Vasco, Valencia, León, Madrid, Barcelona, Sevilla…) en numerosas ocasións

O autor, cóntannos, non é un principiante nisto da escrita. Desde que iniciou a súa andaina literaria con Mitos, ritos y leyendas de Galicia (2000) ou Santiago de Compostela. ¿Y después de abrazar al santo qué? (2004), ambas en colaboración con Xosé Antonio Domelo, alternou indistintamente ensaio e ficción ao longo destes anos. Outras obras como El informe Manila, Las Luces del Norte, A estrela de Oriente, 100 cosas que hacer en Galicia al menos una vez en la vida ou xa de maneira máis recente Novos pasos por Bretaña (2014) testemuñan esta alternancia.

Non obstante, a traxectoria profesional de Pemón Bouzas provén do mundo dos medios de comunicación. Desde varias décadas atrás simultaneou o seu labor profesional na radio (Cadena Ser, Cadena Cope, Radio Galega) co traballo na TVG na que permanece desde 1986 en diferentes postos (dirección, produción e presentación de programas como Espacio aberto, Entre nós, Encontros, Encrucilladas, Paixón polo mar, Eirado…) o que fan do noso escritor un profesional sobradamente coñecido neste medio. 

Aínda así, desde a publicación de Las luces del norte (2008), andaba á procura dunha nova trama na que embarcarse e foi na lectura de de Onde o mundo se chama Celso Emilio Ferreiro (2012) de Ramón Nicolás onde atopou o que

buscaba: o personaxe, a época e a historia da súa nova novela. O certo é que levaba un tempo madurando a idea de escribir sobre un personaxe histórico galego e desde unha proposta orixinaria da editorial Planeta roldáballe na cabeza o enfrascarse na recreación da vida dun personaxe da tradición oral. E foi o poema “María Soliña” de Celso Emilio quen o fixo reparar nesa veciña de Cangas do Morrazo a quen a Inquisición xulgou por bruxería no século XVII.

Pemón Bouzas é un home falador e conversa animadamente. Coméntanos que desde esa primeira idea de construír un relato en torno a unha figura histórica sobradamente coñecida percibiu que, en realidade, había moitas lagoas que encher: “Descubrín que se tiña unha sensación enganosa de que se sabía unha historia que, en realidade, era incompleta e moi parcial; que se descoñecía o que realmente acontecera”.

Non obstante, a escrita dunha novela destas características requiría unha dedicación especial. A súa ambientación no século XVII precisaba dunha investigación previa que, segundo nos conta, lle levou case os dous anos. Foi un tempo de mergullo en bibliotecas e obras especializadas no contexto social e económico do Morrazo dese tempo. Un dos historiadores aos que recorreu para documentarse deulle unha indicación precisa: “Isto é como nos thrillers. Tes que seguir os cartos. Aí terás a clave”. 

O punto de partida eran uns feitos históricos inamovibles: o ataque dos piratas berberiscos a Cangas do Morrazo en 1617 e o procesamento de María Soliño por bruxería pola Inquisición tres anos máis tarde. Estes son os feitos históricos, o contexto no que se move a narración e que el procura reproducir con toda fidelidade. “Non obstante”, afirma, “non sempre foi doado porque a documentación consultada é confusa e, ás veces, contraditoria. Incluso en documentos oficiais dos mesmos feitos existen versións diferentes que semellan querer disfrazar a realidade”.

No xeito de abordar a narración Pemón Bouzas acaricia unha secreta aspiración: “Eu quería, ao xeito de García Márquez en Crónica de una muerte anunciada, sabido xa o final, volver interesante a narración. Quería facer unha historia de aventuras, de valores, … unha novela social. Para min o importante é involucrar ao lector no que vou contando en cada momento e explicar ao tempo o modo de vida de entón, a actuación dos poderes fácticos, das diferentes institucións, da xente …”.

A idea orixinal era que María Soliño fose a protagonista principal pero, en contra do que é habitual nel, que procura ter a escrita planificada a priori, descubriu que nesta ocasión os personaxes adquirían vida propia e, desentendéndose de ideas previas, entraban e saían da narración, adquirían unha dimensión inesperada e guiaban a trama por itinerarios non previstos polo autor.

O resultado é unha novela coral cun protagonismo centrado no narrador, Vicente Refoxos que, desde o seu afastamento físico e temporal, rememora a súa adolescencia en Cangas; e na familia de María Soliño, ambos acompañados por “secundarias de luxo”, como lles chama o autor. “Quixen incidir tamén nun grupo de mulleres que son as verdadeiras sufridoras da historia. Elas son a alma, as vítimas e o espírito da vila. As que en verdade loitan porque a sociedade se rexenere. Non obstante, en realidade, eu creo que existe un único personaxe na novela: Cangas”. 

Quixo, así mesmo, que o vento axudase a crear o clima da novela: “É certo que o vento ten un gran protagonismo na obra. O vento en Cangas, en Galicia en xeral, ten protagonismo propio e eu así o quixen mostrar”. Así, este vento, título á parte, introdúceo nos diálogos proféticos dos personaxes que van agoirando as desgrazas que están por vir (“Este vento é unha desgraza. Non trae nada bo”).

Pero o demorado ano e medio de escrita deu para unha crise persoal do autor no que a novela embazou. “Naquel momento os casos de corrupción, de crise política e social en España fixeron que a deixase de lado e que me centrase na situación actual que me absorbía por completo. Ata que reparei en que existía un paralelismo entre o século XVII e a actualidade. A crise e a corrupción de entón estábanse a repetir”. Xurxo Fernández resume moi graficamente esta percepción: “Cualquier tiempo pasado fue … igual a este” (Crisol da contra, El Correo Gallego) ou, cando menos, seméllaselle moito.

Pemón Bouzas ten a súa propia interpretación dese momento da historia que nos explica: “Despois do ataque houbo unha crise social e económica moi importante en Cangas da que aínda non se deu recuperado e que motivou unha perda de protagonismo paseniño ao longo dos séculos. Desde aquela o porto quedou sinalado (como perigoso) e os barcos deixaron de o frecuentar. De aí que o nivel de ganancias dos poderosos minguase, polo que non dubidaron en recorrer a todo tipo de medios para mantelo (como delacións de veciños/as para quedar coas súas terras). Comezou entón un tempo escuro, de medo e de denuncias, de abuso dos máis débiles, neste caso as mulleres viúvas que perderan os seus homes na batalla que esfarelou a convivencia social.”

          Na novela mestúrase realidade e ficción, historia e fantasía. “Eu aproveitei as lendas de tradición oral de Ritos, mitos y leyendas… para incorporalas ao libro. O resultado foi unha combinación de mitoloxía, historia e ficción. Concentrei na novela varios xuízos da Inquisición dos que lin. Quedoume claro que en moitos deses casos o que había detrás era unha motivación económica na que figuraba a xente máis humilde só para disimular. Algunhas pasaxes como o ataque berberisco está reproducido case ao pé da letra (de Galicia Diplomática) pero outras están noveladas. Por exemplo, do final de María Soliño existen varias versións e eu optei por darlle un final máis poético, navegando polo mar. O de Gregorio Suárez (personaxe histórico) ou a volta dos secuestrados polos piratas son pura ficción. En canto aos aquelarres, aínda sen existir constancia histórica, aparecen nas declaracións dos procesos da Inquisición e decidín aproveitalos”.

          A Inquisición, institución cun gran poder nese momento, centra un anaco da conversa: “Hai que pensar que naquel entón era a unificadora do Estado e a Coroa exercía a través dela un control económico e social absoluto coa relixión como estandarte. En realidade, era unha espía contra as ideas reformistas do exterior para evitar que se propagasen”. E en Galicia tivo necesariamente que asumir características propias.  “Aquí non callou ata o segundo intento no que decidiron incorporar a persoas do lugar, en contra do que era habitual. Deberon adaptarse á idiosincrasia da poboación galega para poderse implantar pois aquí había unha gran convivencia entre o pagán e o católico que aínda persiste hoxe. Á Igrexa non lle quedou máis remedio que integrar todo iso e adaptarse”.

Sobre o ataque berberisco engade novos datos: “A Inquisición foi quen máis datos deu sobre o ataque. Galicia era lugar de paso e os piratas rara vez se achegaban por aquí. Seguramente As Cíes foron lugar de encontro para as frotas que partiran a outros lugares (Asturias, Bretaña…) e nesa ocasión decidiron desembarcar e cando o fixeron saqueárono todo: comida, bebida, xoias… e xente. Dos secuestrados non volvía ninguén.” E o desembarco debeu ser impresionante. “A xente non tiña onde refuxiarse. Só nas casas. E de cada barco saían uns 200 piratas afeitos a loitar. E había 11 barcos de 3 mastros cada un. O desastre estaba asegurado”.

         A charla deriva. Abandonamos o libro e pasamos a outros autores e a outras obras de referencia para el. Cita a John Banville, o escritor irlandés de novela negra premio Príncipe de Asturias das Letras en 2014; a Peter Berling, do que gaba a súa “magnífica” novela histórica Los hijos del Grial; e especialmente, a Joseph Conrad. Este último, considera, é un dos referentes marítimos imprescindibles para os que, coma el, son apaixonados do mar e da terminoloxía marítima. “Os seus relatos sobre o mar encántanme e Corazón de tebras é o meu libro por excelencia. Unha das miñas referencias bibliográficas fundamentais”.

         Centrámonos, así mesmo, nas interioridades do mundo editorial que tan ben coñece: “Neste momento para os autores existen varios problemas que van desde a falta de auditorías externas fiables que reflictan as vendas reais do libro (para o pagamento dos dereitos de autor) ata o redución das porcentaxes que nos reservan. Desde o 10% de hai uns anos chegamos ao 5% ou 6% da actualidade. E aínda ás veces se fan reimpresións en vez de reedicións para evitar aboar eses dereitos. E, de por parte, no libro electrónico a piratería acada un 60% e en España é unha práctica moi tolerada. Xa vedes, cuestión de cultura porque noutros países, como en Francia, non pasa.”

         Os medios de comunicación, outro mundo tan seu, é obxecto tamén da nosa  conversa e sobre o que Pemón Bouzas se pronuncia sen vacilacións: “Son partidario duns medios públicos sen publicidade. Isto evitaría hipotecar os contidos, que deberían ser de calidade e coa misión de divertir, informar e divulgar. A divulgación da cultura e dos contidos serios á audiencia, insiste, esa debería ser unha función central na que nos teriamos que aplicar. Á vez, deberían contar cunha xestión eficiente e cun consello de dirección plural que fose representativo da nosa sociedade. Nestes aspectos teriamos que aprender moito de Francia onde hai programas de ecoloxía, arte ou libros que levan décadas en antena cunha audiencia fiel. Aquí iso é moi complicado”.

         Rematamos preguntándolle polos seus plans (literarios) de futuro. “Estou a acabar unha novela non tan longa como A voz… pero, polo camiño, estáseme a ocorrer outra completamente diferente que aínda non teño ben estruturada. Non sei para cando estarán”.

         Pasan das doce, a nosa hora bruxa, e damos a tertulia por finalizada.

       

Soledad Ríos Santomé